پیشینۀ جغرافیایی:

ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر در ترکمن صحرا سکونت دارند. از لحاظ استانی سکونت‌گاه‌های آن‌ها در استان‌های گلستان، خراسان رضوی و خراسان شمالی پراکنده است. جمعیت ترکمن‌ها به حدود ۲ میلیون نفر می‌رسد، که از شهرهای مهم ترکمن، آق‌قلا و گنبد قابوس نام دارد. نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی ترکمانان بوده است.

ریشۀ ترکمن‌ها:

ترکمن‌ها شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه معروف به آغوز یا غز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای‌ رود سیحون بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند.

فرهنگ و زبان:

ترکمن‌ها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً کوچ‌نشین بودند و پس از آن به مرور ده‌نشین و شهرنشین شدند و از لحاظ زبانی با سایر مردمان ترک نظیر آذربایجانی‌ها و ترک‌های استانبولی نزدیکی دارند.

جنس پارچه‌های ترکمنی:

جنس پارچه‌ها معمولاً نیمه‌کتان و ابریشم است و کاملاً طبیعی است، چون برای تهیه پارچۀ گلدار ترکمنی از ابریشم طبیعی استفاده می‌کنند و حتی آن را با دانه‌ها و پوست انار رنگ می‌زنند و پارچۀ گلدار ابریشمی را به وجود می‌آورند. اغلب زنان ترکمن هنوز علاقۀ زیادی به لباس‌های سنتی دارند. انتخاب رنگ و نقوش روی پارچه‌ها و تزیین آن با منجوق رنگارنگ، حاشیه‌دوزی گلابتون، یا چین‌های زیبا، یا دوختن سکه که این‌ها نشان‌دهندۀ شخصیت اجتماعی مردمان این منطقه و نشان‌دهندۀ ویژگی‌های هنری، تاریخی و جذابیت‌هایی است که از درونشان منعکس شده و حتی معرف وضعیت تعهد و سن آن‌ها است.

پوشاک زنان ترکمن:

قیرمیز کوینک:

این پیراهن دارای آستین‌های بلند، که در مچ دست تنگ است و سر آستین‌های آن سوزن‌دوزی شده و به رنگ قرمز است.

قوشاق:

زنان ترکمن، کمربندی به نام قوشاق دارند که از جنس ابریشم است. برای دوخت این کمربند پارچه‌ای به طول ۳ متر در عرض ۲۵ سانتی‌متر نیاز است. کاربردهای استفاده از این کمربند بستن این کمربند از لحاظ بهداشتی برای کمر و شکم مفید بوده، به طوری که در زمان آبستن و یا به هنگام کارهای سنگین به دور کمر می‌بستند. نوع دیگر آن مخصوص نوعروسان است که به رنگ سبز برای حفظ عروس از چشم و نظر است.

اپوش:

کفش‌های زنان ترکمن با پاشنه‌های سه‌گوش از جنس پوست خام.

جبه:

در هوای سرد زنان بر روی پیراهن خود بالاپوشی گشاد و جلو باز می‌پوشند و از پوستین نیم‌تنه و بلند هم استفاده می‌شود.

بوقو:

یقۀ کلفتی که با آبریزهای به‌هم‌متصل با یک لوزی تزیین‌شده به نام گنجوک گلو را می پوشاند که در قرن بیستم میلادی به یقۀ بزرگ قیاقه‌ای گول یقۀ گل یقه تبدیل شده که به یقه لباس می‌بندند

چیرپی:

شنل‌های بدون آستین پارچه‌های طرح‌دار در رنگ قرمز و سبز

چارقد:

آلارگنی روسری است که نشان زنان متأهل است. برای روسری‌های بزرگ چارقد از پارچه‌های ابریشمی گلدار استفاده می‌شود

سربند یا پیشانی‌بند:

سه نوع سربند داریم: قینگاج – چاشو – یالیق سربند زنان متعهد پیشانی‌بندی با نقش نارنج و ترنج (آلدنی) که به‌دقت تاشده و در جلو گره می‌خورد و توسط سربندی به نام نعلیق یا لیق ابریشمی با نقوش چهارگوش که نقش یاشماق یا روبنده را دارد، آراسته می‌شود. اساس الگوی این سربند یک ذوزنقه است.

بورک یا کلاه:

عرقچینی حاشیه‌دوزی شده است که معمولاً با پولک‌های رنگی و نقره سوزن‌دوزی می‌شود و دختران تا قبل از ازدواج از آن استفاده می کنند.

آنق:

سربند طوایف تکه است که با پارچۀ زرین و طرح‌های نقش‌دار آراسته می‌شود. این کلاه ارتفاع زیادی دارد هرچه سن زنان بیشتر شود به اندازۀ دو بند از آن کاسته می‌شود و زمانی که کلاه کوتاه شد به آن تبرک گفته می‌شود.

تخیه:

کلاهی گرد و کاملاً ابریشمی است که سوزن‌دوزی، ظرافت، سبکی و چندلایه بودن آن باعث شده که نور آفتاب و سرما از آن عبور نکند.

تزئینات کلاه:

زیورآلاتی به نام قپه و شلپه که زیوری دست‌ساز است، از جنس نقره و یا فلزات دیگر، قپۀ روی کلاه را می‌پوشاند و شلپه به‌صورت رشته‌های زنجیری در جلوی پیشانی به لبۀ کلاه متصل می‌شود.

نقوش روی کلاه زنان ترکمن:

نقوش برگرفته از آداب و رسوم، باورها و اعتقادات مردم ترکمن است. طرح‌های مارپیچی یا امواج دریا، گل‌های هشت‌پر، پروانه‌ای در کنار اشکال هندسی مثل دایره، لوزی، مثلث، مستطیل و خطوط عمودی و افقی مورد استفاده قرار گرفته است.

چابیت:

بالاپوشی که روی پیراهن می‌پوشند که از جنس مخمل و ابریشم بوده و دارای نقوش زیبا در دو چاک کنار لباس است.

بالاق:

(تنبان) شلوارهای گشاد با پاچه‌هایی که در قوزک پا تنگ شده و جنس پارچۀ آن کرباس و به رنگ سفید است.

پوشاک مردان ترکمن:

دون:

لباس اصلی مردان ترکمن است که از جنس ابریشم است و تا زیر زانو است و ردای بلندی دارد، دون بنا به رنگ و نوع بافت بر دو نوع است. اگر از ابریشم باشد و به رنگ قرمز، قندیل‌دون یا قیدمیزدون نام دارد و اگر رنگ آن رو به رنگ زرد رود و انواع نخ‌های رنگی در آن به کار رود، به‌صورت راه‌راه کارمادون نام دارد.

چاکمن:

بالاپوشی است بلندتر از کتف معمولی که از پشم شتر تهیه شده است. چاکمنی که از کرک ظریف و مرغوب در آن استفاده شود اینچه‌چاکمن و اگر از کرک ریز باشد یوغین‌چاکمن نام دارد.

ایچمک:

ایچمک یا پوستین که در هوای سرد از آن استفاده می‌شود، از پوست برۀ یک‌ماهه و دباغی شده است. نوع دیگر آنکه از برۀ ۵ الی ۶ ماهه استفاده می‌شود و با دباغی دشواری که روی آن انجام می‌شود، با انواع مواد طبیعی به رنگ زرد درآورده می‌شود، که آن را سلیکمه‌ایچمک می‌نامند.

ایش ایچمک:

روپوشی که از پوست گوسفند تهیه می‌شود.

قبا:

روپوشی راه‌راه است و گاهی هم ساده بدون یقه‌برگردان، با آستین‌های راسته‌، بدون زیربغلی و به‌جای آن در محل آستین و تنه چاکدار است. قبا دامنی بلند دارد که از دو طرف چاکدار است و دو طرف آن از ناحیۀ کمر گشاد است و با بندنیک یا کمربندی چرم روی هم قرار می‌گیرد.

چاتال:

جامه‌ای سبک بوده که در هنگام آلامان، یعنی یورش به دشمن می‌پوشیدند.

پاپینجا:

از جنس نمد است و بدون آستین؛ مخصوص چوپانان که در زمستان روی دوش می‌انداختند و در تابستان به‌عنوان سایه‌بان از آن استفاده می‌شود.

شلوارها:
تنبان گشادی که رشته‌های پنبه‌ای دارد و به آن اوچغور می‌گویند.

بالاق:

برای این شلوار برشی ساده‌ در نظر گرفته شده است. در این شلوار برای مردان مسن از پارچه‌های سفید و برای جوان‌ترها از پارچه‌های سبز و نیلی استفاده می‌شود.

جولبار:

شلوار مردان کهن‌سال که برشی معمولی داشته و به دو قسمت تقسیم می‌شود. الف: قسمت اصلی که قوزک پا را می‌پوشاند ب: قسمت خشتک که برشی نزدیک به ذوزنقه دارد و به‌وسیلۀ نخی پنبه‌ای به نام اوچقورباق یا بند تنبان به دور کمر محکم می‌شده و منگول‌هایی به نام هوتوز به آن وصل می‌شد که رنگ آن آبی-نیلی بوده و با نام ماهوت آبی نیز گفته می‌شود.

کلاه‌ها:
تلپک:

این کلاه از پوست گوسفند بوده و انواع گوناگونی دارد.

دووبه تلپک و بوخار تلپک:

این نوع تیبک نیم‌گرد است و دارای پشم بلند، که گاه روی چشم آن‌ها را می‌پوشاند.

شیپرما تلپک:

این نوع تیبک چندان بلند نیست و پوششی مسطح دارد و اغلب آن‌ها را با پارچۀ قرمز رنگ می‌پوشانند و نوارهایی به شکل (+) روی آن دوختند. این کلاه روی بورک استفاده می‌شده.

بورک:

عرق‌چینی است مخصوص زنان و مردان.

دستار شیر شکری:

پارچه‌ای سفید با گل‌های نخودی رنگ که همانند عمامه استفاده می‌کردند.

کفش و پاپوش:
چکمه:

اصلی‌ترین پاپوش مردان چکمه‌های بندچرمی با نوک برگردان به نام ایدیک نام دارد و در سوارکاری استفاده می‌کنند.

چاریق:

کفش نرمی که مخصوص پیاده‌روی است.

دولاق:

قبل پوشیدن چاریق پارچه‌ای دست باز است از جنس پشم که مثل نواری به دور پا می‌پیچد و فقط در زمستان از آن استفاده می‌شود.

چیک:

پاپوشی تابستانی است که از پوست شتر تهیه شده و شبیه دمپایی امروزی است.

نقوش لباس‌های ترکمنی:

شخصیت و تفکر زن ترکمن با طبیعت عجین شده است. برای او طبیعت مظهر و نماد جاودانگی است و برای آن ارزش بسیاری قائل است. برای همین از نقش (بستانی، باغ نقش) که معنای درخت گل و مفهوم کشاورزی را می‌رساند، استفاده می‌شود.

مهم‌ترین نقش (نمادهای اعتقادی):

گل آیدی:

گلی است با ۹ برگ که این عدد در فرهنگ قوم ترک عدد شانس است.

نقش قوچاق:

نقش قوچاق یا شاخ قوچ نشان‌دهندۀ ایستایی و شهامت است که در بین ترک‌ها بسیار اهمیت دارد و نیز نشانۀ قدرت، نیرو و تولید است و با توجه به اشتغال ترکمن‌ها و اهمیت قوچ ترسیم این نقش در همۀ صنایع دستی ترکمن رواج دارد. نقش بال پرنده ( قوش قنات) بر روی کلاه پسران می‌زنند، با این فلسفه که پسرانشان در زندگی اوج بگیرند.

نقش دورتگور:

نماد چهارچشم یا چشم بصیرت، یکی از نمادهای اعتقادی مردم ترکمن است.

گل شکفته یا نیمه شکفته:

بر روی یقه زنان دوخته می‌شود. این گل اگر توپر باشد، نشان از زایمان زن است و صاحب فرزند است. اگر توخالی دوخته شود؛ یعنی آرزوی فرزند دارد.

انواع نقوش دیگر:

اردک نقش عنکبوت نقش کلبه نقش توتار نقش اسب و شتر نشانه امرار معاش قوچ نشانه قدرت اردک رفع نیاز مادی حشرات موذی مثل عقرب نشانه رفع شر در زندگی

سوزن‌دوزی ترکمن؛ سیاهه دوزی:

سوزن‌دوزی در قدیم برای تزیین لباس مردان و زنان و کودکان ترکمن و دوخت پرده برای درب و پنجره‌ها و بقچه استفاده می‌شد. اما امروزه فقط در لباس زنان ترکمن این هنر مصور چشم‌نوازی می‌کند و حتی بخشی از جهزیه دختران نیز سوزن‌دوزی شده است. هرچقدر ابعاد و پهنای سوزن‌دوزی و نقوش بیشتر باشد، ارزش بیشتری دارد. سوزن‌دوزی در میان مردمان ترکمن به کشتِه معروف است. هنر مصور سوزن‌دوزی، نقوش ذهنی است، که توسط هنرمندان ترکمنی روی پارچه ابریشمی یا پشمی، روی نخ‌های طبیعی ابریشم یا نخ‌های مصنوعی اکریلیک، پیاده‌سازی شده است و شکل می‌بندد. رنگ اکثر طرح‌ها و پارچه‌ها قرمز است. از سایر رنگ‌ها مانند شرابی، زرد، سفید، نیلی، آبی، نارنجی و سبز نیز استفاده می‌کنند؛ اما رنگ قرمز در ترکمن نماد خون ریخته‌شده در پیروزی و شعلۀ آتش است، و به همین دلیل بیشتر از رنگ‌های دیگر در سوزن‌دوزی از قرمز استفاده می‌شود.

مراحل سوزن‌دوزی:

• پارچۀ اصلی را به پارچۀ دیگری که لایه گفته می‌شود، وصل می‌کنند که سوزن‌دوزی روی پارچه ثابت بماند.
• قبل از شروع به دوختن حتماً نخ‌های ابریشمی را چند لا تاب می‌دهند تا محکم شوند.
• انجام سیم‌کشی برای تعیین محدودۀ طرح.
• سپاه‌دوزی، که دوختن این طرح به‌صورت زنجیری و با نخ ابریشم مشکی است.
• الوان‌دوزی که داخل طرح سوزن‌‌دوزی با نخ‌های رنگی تا جایی می‌دوزند که زمینۀ پارچه پر شود.
• دانه‌دوزی که بین زنجیره‌های سیم‌کشی دوخته می‌شود.
• و سفیددوزی که آخرین مرحله است.